پول چگونه خلق می‌شود؟

پول چگونه خلق می‌شود؟
نگاهی ساده به یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم اقتصادی

خلق پول یکی از مفاهیمی‌ست که همیشه ذهن مردم را درگیر می‌کند. خیلی‌ها فکر می‌کنند تنها راه خلق پول، چاپ اسکناس توسط بانک مرکزی‌ست. اما در واقع، حجم عظیمی از پول در اقتصاد از راه‌هایی غیر از چاپ اسکناس تولید می‌شود. در این مقاله می‌خواهیم با زبان ساده بررسی کنیم که پول چگونه خلق می‌شود، چه نهادهایی در این فرایند نقش دارند و این خلق پول چه اثری بر اقتصاد دارد.

انواع پول در اقتصاد

برای درک بهتر، اول باید بدونیم که «پول» فقط اسکناس و سکه نیست. پول به دو شکل اصلی در اقتصاد وجود دارد:

1. پول فیزیکی: همان اسکناس و سکه‌هایی که در دست مردم است.

2.پول اعتباری یا الکترونیکی: همان عددهایی که در حساب بانکی‌مان داریم. در واقع بیش از ۹۰٪ پول موجود در اقتصاد به صورت دیجیتال است!

دو مسیر اصلی خلق پول

مسیر اول: خلق پول توسط بانک مرکزی

بانک مرکزی (در ایران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران) قدرت چاپ پول فیزیکی را دارد، اما این تنها بخش کوچکی از پول در اقتصاد است. مهم‌ترین روش‌های خلق پول توسط بانک مرکزی عبارتند از:

• چاپ اسکناس و ضرب سکه
  این واضح‌ترین روش است، اما سهم کمی از پول کل اقتصاد را دارد.
• افزایش پایه پولی (Monetary Base)
  بانک مرکزی با واریز پول به حساب بانک‌های تجاری یا خرید اوراق بهادار از دولت، پول وارد سیستم می‌کند.
• کاهش نرخ بهره و ذخیره قانونی
  این کار باعث می‌شود بانک‌ها بتوانند وام‌های بیشتری بدهند و در نتیجه پول بیشتری خلق شود.

به این نوع پول، پایه پولی یا پول پرقدرت می‌گویند؛ چون مبنای گسترش پول در کل سیستم اقتصادی است.

مسیر دوم: خلق پول توسط بانک‌های تجاری

اینجا جاییه که جادوی اصلی رخ می‌دهد!

سیستم بانکی مدرن بر اساس چیزی به نام سپرده‌گذاری کسری (Fractional Reserve Banking) کار می‌کند. یعنی بانک‌ها فقط درصد کمی از سپرده‌های مشتریان را نگه می‌دارند و بقیه را وام می‌دهند.

مثال ساده:

فرض کنیم:

• شما ۱۰۰ میلیون تومان در بانک می‌گذارید.
• بانک موظف است فقط ۱۰٪ آن را ذخیره کند (یعنی ۱۰ میلیون تومان).
• بانک ۹۰ میلیون باقی‌مانده را به یک نفر دیگر وام می‌دهد.
• نفر دوم این پول را خرج می‌کند، و گیرنده‌ی آن دوباره پول را در بانک دیگری می‌گذارد.
• بانک دوم نیز ۹۰٪ آن را وام می‌دهد و این چرخه ادامه پیدا می‌کند.

در نتیجه، از آن ۱۰۰ میلیون اولیه، ممکن است تا ۹۰۰ میلیون تومان دیگر پول خلق شود!

به این پدیده می‌گویند: خلق پول از طریق وام‌دهی بانکی

ضریب فزاینده پولی چیست؟

ضریب فزاینده نشان می‌دهد که هر واحد پول پایه چند واحد پول در کل اقتصاد می‌تواند خلق کند. اگر نرخ ذخیره قانونی ۱۰٪ باشد، ضریب فزاینده حدود ۱۰ است (یعنی هر ۱ تومان پایه پولی، ۱۰ تومان پول در اقتصاد می‌سازد).

آیا خلق پول همیشه چیز خوبی است؟

نه لزوماً. خلق بیش‌ازحد پول بدون پشتوانه‌ی تولید، می‌تواند به تورم یا حتی فروپاشی ارزش پول ملی منجر شود. به همین دلیل است که بانک‌های مرکزی سیاست‌های پولی محتاطانه‌ای را دنبال می‌کنند.

پس چرا نمی‌تونیم هر وقت خواستیم پول چاپ کنیم؟

چاپ بی‌رویه پول مثل اضافه‌کردن آب به سوپیه؛ شاید بیشترش کنه، ولی کیفیتشو پایین میاره. وقتی پول بدون افزایش تولید خلق بشه، ارزشش کم می‌شه و قیمت‌ها بالا می‌رن. در نهایت مردم قدرت خریدشونو از دست می‌دن.

رابطه بین خلق پول و تورم

اگر بانک مرکزی یا بانک‌ها پول زیادی وارد اقتصاد کنند اما به همان اندازه کالا و خدمات تولید نشود، مردم با پول بیشتر، تقاضای بیشتری خواهند داشت، اما عرضه کالاها محدود است. نتیجه؟
افزایش قیمت‌ها یا همون تورم.

چه کسی این فرآیند رو کنترل می‌کنه؟

در ایران، بانک مرکزی با ابزارهایی مثل:

• تعیین نرخ بهره بین بانکی
• کنترل نرخ ذخیره قانونی
• عملیات بازار باز
• کنترل نقدینگی

سعی می‌کنه خلق پول و تورم رو مدیریت کنه.

جمع‌بندی

خلق پول فقط چاپ اسکناس نیست!
بانک‌ها هر بار که وام می‌دن، عملاً پول جدید خلق می‌کنن.

این فرایند اگه درست و کنترل‌شده باشه، می‌تونه رشد اقتصادی ایجاد کنه. اما اگر بی‌رویه و بدون پشتوانه باشه، تورم، نابرابری و بی‌ثباتی اقتصادی به دنبال داره.

منابع: 

• کتاب "پول، بانکداری و سیاست پولی" – فردریک میشکین (Frederic S. Mishkin)

• Federal Reserve Education – How is money created

• کتاب‌های اقتصاد کلان نوشته‌ی دکتر تیمور رحمانی و محسن نظری